Kwartiermaker Thris Leito over de strijd tegen criminele uitbuiting

Allereerst, wat is criminele uitbuiting?
Thris: "Criminele uitbuiting houdt in dat een slachtoffer gedwongen wordt door iemand anders om strafbare feiten te plegen. Het kan bijvoorbeeld gaan om drugscriminaliteit, overvallen, diefstal, financiële delicten en geweldsdelicten. Daarnaast geldt ook het gedwongen ronselen van anderen voor prostitutie als criminele uitbuiting. Slachtoffers moeten vaak het grootse deel of zelfs alle opbrengsten afstaan aan degenen die hen uitbuiten."

Hoe kom je hier als slachtoffer in terecht?
"Dat kan op verschillende manieren. Het is vaak een geleidelijk proces waarbij iemand steeds verder verstrikt raakt in de criminaliteit. In feite heb je maar één kans om nee te zeggen. Criminele uitbuiting wordt gekenmerkt door een afhankelijkheidsrelatie, waarbij slachtoffers te maken krijgen met een combinatie van subtiele en of duidelijke elementen van dwang. Zelfs als iemand aanvankelijk  vrijwillig instemt met het plegen van criminaliteit  en later wordt gedwongen om meer strafbare feiten te plegen, kan er sprake zijn van criminele uitbuiting.

Bij duidelijk zichtbare vormen van dwang gaat het om bedreiging, chantage en geweld tegen slachtoffers en zelfs hun familieleden. Bij subtielere vormen van dwang zien we dat iemand wordt misleid of gemanipuleerd om strafbare feiten te plegen. Vaak wordt hierbij misbruik gemaakt van kwetsbare posities, zoals jonge leeftijd, ongunstige thuissituatie met armoede of schulden, verslaving, psychische problematiek of een lichtverstandelijke beperking. Het komt vaak voor dat slachtoffers en daders elkaar kennen. Bovendien kan een afhankelijkheidsrelatie ook worden gecreëerd, bijvoorbeeld door iemand in de schulden te brengen en vervolgens verder uit te buiten. Het is een grijs gebied waarbij de scheidslijn tussen slachtoffer en dader vaak dun is. Dit benadrukt het belang van vroegtijdige signalering en bescherming, ook om te voorkomen dat slachtoffers zo lang in deze situatie verkeren dat ze uiteindelijk doorgroeien in de criminaliteit of zelfs tot dader."

Wat is er tot nu toe uit de onderzoeken gekomen?
"In de afgelopen jaren hebben we meerdere onderzoeken uitgevoerd met als doel beter inzicht te krijgen in criminele uitbuiting en versterking van signalering en aanpak. Desondanks bevinden we ons in Nederland nog in een beginfase wat betreft kennis en zicht op criminele uitbuiting. Veel professionals weten nog niet precies wat criminele uitbuiting inhoudt, wat zij kunnen doen met signalen ervan, en wat de gevolgen zijn voor slachtoffers en hun gezinnen. We zien bijvoorbeeld jonge kinderen betrokken bij hele ernstige delicten, wat bij mij de vraag oproept of hier sprake kan zijn van criminele uitbuiting. Is er sprake van vrijwilligheid of dwang? Wie neemt de grootste risico’s en waar gaan de opbrengsten naartoe?

Een ander inzicht dat ik de loop der jaren heb gekregen is dat criminele uitbuiting gevoelig is voor verandering. Toen ik in 2021 als onderzoeker bij het CKM begon, waren er veel zorgen over financiële delicten in de gesprekken. Nu verschuiven de gesprekken steeds meer naar ernstige vormen van geweld. Dit vraagt veel van professionals, namelijk de flexibiliteit om mee te bewegen en de veranderingen bij te houden.

In het Verenigd Koninkrijk is er al langere tijd aandacht voor criminele uitbuiting, waar het de meest gesignaleerde vorm van mensenhandel is. Door ons onderzoek krijg ik het idee dat dit in Nederland mogelijk niet anders is. Meer dan 800 professionals die wij hebben bevraagd over dit onderwerp, geven aan dat ze in de afgelopen twee jaar in aanraking zijn gekomen met mogelijke slachtoffers. De meeste professionals geven aan dat ze zelf met deze mogelijke slachtoffers hebben gesproken en dat het in twee jaar tijd om meerdere slachtoffers gaat. Ik ben dus van mening dat er veel meer slachtoffers zijn dan de cijfers laten zien. En wellicht worden deze slachtoffers niet gezien als slachtoffers, maar als daders, waardoor ze niet de hulp en bescherming krijgen waar ze recht op hebben en de werkelijke daders buiten beeld blijven. Daarom is het naar mijn mening van groot belang dat we op een andere manier naar deze problematiek kijken en onze aanpak herzien."

Heeft het CKM concrete ideeën die kunnen helpen bij deze vroegtijdige signalering?
"Bij slachtoffers en hun gezinnen zien we veel angst, zowel voor de uitbuiter(s) als om zelf als dader gezien te worden. Vaak herkennen slachtoffers zichzelf niet eens als slachtoffer en zijn ze terughoudend hun verhaal te delen. Signalering vraagt om een vertrouwensband. Bovendien zien we vaak dat er sprake is van complexe problematiek waarbij het slachtoffer of het gezin, vastloopt op verschillende leefgebieden. Het samenbrengen van vroegtijdige signalen, zelfs al op de basisschool, biedt kansen om vroege signalering te versterken en te voorkomen dat interventie te laat komt.

Met als doel een veilige omgeving te creëren waar slachtoffers van criminele uitbuiting hulp en bescherming kunnen vinden, en om het begrip van de aard en omvang criminele uitbuiting in Nederland te vergroten, is CKM gestart met een tweejarige pilot om een online, anonieme landelijke hulplijn te lanceren. Slachtoffers van gedwongen criminaliteit en hun omgeving kunnen hier anoniem chatten met opgeleide hulpverleners. Het is de bedoeling dat de hulplijn in contact staat met regionale hulpaanbieders en opsporingsinstanties, zodat slachtoffers wanneer zij klaar zijn voor hulp, kunnen worden overgedragen. Daarnaast zal de hulplijn worden gekoppeld aan een online platform dat tevens dient als kennisportaal voor slachtoffers, naasten en professionals, waarbij ook wordt ingezet op proactieve online outreach."

Welke veranderingen zijn er volgens jou nog meer nodig?
"Het is van essentieel belang dat mensen de problematiek op een nieuwe manier gaan bekijken en daadwerkelijk inzien wat het betekent om slachtoffer te zijn van criminele uitbuiting.

Criminele uitbuiting kan ernstige en langdurige gevolgen hebben voor zowel de slachtoffers als hun gezinnen.

Dan heb ik het ook over de gevolgen wanneer het slachtofferschap onopgemerkt blijft en alleen het daderschap overblijft. Bovendien is er het veiligheidsvraagstuk voor slachtoffers en gezinnen die bedreigd worden of te maken hebben met geweld vanuit de uitbuiter(s). Een sluitend hulpaanbod en adequate bescherming voor deze groep slachtoffers ontbreekt.

Verder heeft ieder kind het recht om zich te kunnen ontwikkelen. Onze onderzoeken laten dan ook zien dat een duurzame en effectieve aanpak van armoede en kansenongelijkheid onmisbaar is in de aanpak van criminele uitbuiting, aangezien ze belangrijke voedingsbodems vormen voor deze problematiek.

Ik ben ervan overtuigd dat het cruciaal is om te voorkomen dat alle deuren voor deze jongeren sluiten. Signalering en herstel vormen een langdurig proces dat veel vraagt van slachtoffers, hun naasten en professionals. Zelfs wanneer gedurende het proces iemand terugvalt, hoop ik dat we elkaar toch de kans geven door de deur op een kier te laten staan."